Gazeta Podatkowa nr 24 (961) z dnia 25.03.2013

Doba pracownicza i rozkład decydują o nadgodzinach

Doba pracownicza i nadgodziny to dwa pojęcia, które na gruncie prawa pracy są ze sobą ściśle powiązane. Upływ doby pracowniczej może mieć decydujący wpływ na wystąpienie nadgodzin. Podobnie wygląda sytuacja z rozkładem czasu pracy. Jego ustalenia decydują o momencie rozpoczęcia doby w rozumieniu prawa pracy, a to z kolei przekłada się na kwestię nadgodzin.

Doba pracownika na innych zasadach

Pojęcie doby w powszechnym rozumieniu odnosi się głównie do doby kalendarzowej. Próba zastosowania kalendarza przy ustalaniu doby pracowniczej jest jednak bezprzedmiotowa, bowiem definicja doby kalendarzowej na gruncie prawa pracy jest zupełnie nieprzydatna. Prawo to wypracowało swoją własną koncepcję doby, spotykaną tylko przy zatrudnieniu pracowniczym i stosowaną do rozliczania czasu pracy. Dla osób zajmujących się sprawami kadrowymi doba pracownicza w każdym przypadku oznacza 24 kolejne godziny, poczynając od godziny, w której pracownik rozpoczyna pracę zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy (art. 128 § 3 K.p.). Doba pracownicza nie musi się wcale pokrywać z dobą kalendarzową i w praktyce często mamy do czynienia z brakiem takiej rozbieżności.

Doba w rozumieniu art. 128 § 3 K.p. ma podstawowe znaczenie dla ustalenia ewentualnych przekroczeń norm czasu pracy i prawa pracownika do rekompensaty za nadgodziny. Za pracę w nadgodzinach, zgodnie z art. 151 K.p., uważa się pracę przekraczającą normy czasu pracy (8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy) oraz przedłużony dobowy wymiar czasu pracy. Dokonanie ustalenia wskazanych przekroczeń następuje w określonych ramach czasowych - w odniesieniu do nadgodzin dobowych zawsze w granicach doby pracowniczej, w której miała miejsce praca ponad normę lub ponad przedłużony dobowy wymiar czasu pracy. Dlatego tak ważne jest ustalenie, kiedy rozpoczęła się i kiedy zakończyła dana doba pracownicza.

Rozkład czasu pracy przewidujący wcześniejsze rozpoczęcie pracy w następnym dniu kalendarzowym, ale w ramach tej samej doby pracowniczej, może oznaczać pracę w godzinach nadliczbowych. Jeżeli przykładowo, jednego dnia pracownik rozpoczyna pracę zgodnie z harmonogramem o godzinie 6⁰⁰, to jego doba pracownicza trwa do godziny 6⁰⁰ następnego dnia. Harmonogram pracy tego pracownika nie powinien więc w tym dniu przewidywać rozpoczęcia pracy przed tą godziną. Stanowiłoby to planowanie pracy w godzinach nadliczbowych, co jest niezgodne z przepisami o czasie pracy. Należy jednak podkreślić, że nie zawsze ponowne podjęcie pracy w tej samej dobie pracowniczej będzie oznaczało wystąpienie nadgodzin. Do takiego skutku nie dojdzie, jeżeli mimo dwukrotnego podjęcia pracy w tej samej dobie pracowniczej, nie zostaną przekroczone normy czasu pracy lub przedłużony dobowy wymiar czasu pracy.

Sporne nadgodziny przy ruchomym rozkładzie

Ścisłe powiązanie doby pracowniczej z wystąpieniem nadgodzin nie wzbudza większych kontrowersji przy stosowaniu tzw. podstawowego systemu czasu pracy, w ramach którego pracownik świadczy pracę w sztywno określonych i stałych przedziałach czasowych. Wątpliwości pojawiają się natomiast, kiedy pracodawca, często z inicjatywy zainteresowanego pracownika, wprowadza tzw. ruchomy czas pracy. Taka organizacja czasu pracy nie została wprost uregulowana w Kodeksie pracy, choć przewiduje on indywidualny rozkład czasu pracy, w dużym stopniu odpowiadający ruchomej organizacji pracy. W jej ramach pracownik rozpoczyna pracę w ustalonym z pracodawcą przedziale czasowym (np. od godz. 8⁰⁰ do 10⁰⁰), ale o swobodnie wybranej przez siebie godzinie. W danej dobie pracowniczej, co do zasady, wypracowuje on obowiązującą go normę lub przedłużony dobowy wymiar czasu pracy. W konsekwencji stosowania takiego rozkładu, rozpoczynanie pracy w różnych dobach pracowniczych może następować o różnych godzinach. Zdaniem Państwowej Inspekcji Pracy w takich sytuacjach dochodzi do wystąpienia pracy nadliczbowej, ponieważ w ocenie tego organu na gruncie aktualnie obowiązującego prawa pracy nie jest możliwe zastosowanie ruchomego czasu pracy. W konsekwencji wzajemna relacja doby pracowniczej i nadgodzin pozostaje niezmieniona.

W razie korekty grafiku, następującej po dniu wolnym od pracy, doba pracownicza liczy się od zmienionej godziny rozpoczęcia pracy.

Inne stanowisko w sprawie nadgodzin w ruchomym rozkładzie zajmuje Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, które uważa, że: "(…) Korzystanie przez pracownika z tzw. »ruchomego czasu pracy« w praktyce może oznaczać ponowne wykonywanie przez niego pracy w tej samej dobie, co może być postrzegane jako praca w godzinach nadliczbowych. Należy jednak zwrócić uwagę, iż w takim przypadku nie występują przesłanki charakteryzujące pracę nadliczbową, tj. wydawanie przez pracodawcę polecenia wykonywania takiej pracy oraz wykonywanie jej w interesie pracodawcy (art. 151 § 1 Kodeksu pracy)…". Ministerstwo, w przeciwieństwie do PIP, nie uznaje więc za nadgodziny pracy podjętej w tej samej dobie pracowniczej i po wypracowaniu normy lub przedłużonego wymiaru dobowego, jednak na podstawie swobodnej decyzji pracownika.

Nagła zmiana godzin w grafiku

Grafik (harmonogram) czasu pracy to rozpisany na dni plan pracy danego pracownika w ramach obowiązującego go systemu i norm czasu pracy. Konieczność przygotowania takiego dokumentu występuje w niektórych systemach czasu pracy, m.in. równoważnym. Co do zmiany grafiku czasu pracy, to jest ona wprawdzie dopuszczalna, ale nie powinna być nagminnie stosowana. Co do zasady, zmian harmonogramu nie powinno się dokonywać bez istotnego powodu i z dnia na dzień. Jednak, jak wskazuje PIP, naruszenie doby pracowniczej w wyniku takiej zmiany nie wystąpi w sytuacji, gdy pracodawca w dniu przypadającym po dniu wolnym od pracy, poleca pracownikowi stawienie się w pracy o godzinie wcześniejszej niż godzina ustalona w grafiku. W takim przypadku następuje zmiana harmonogramu, a w efekcie dochodzi do ustalenia nowej godziny rozpoczęcia pracy.

Podstawa prawna

Ustawa z dnia 26.06.1974 r. - Kodeks pracy (Dz. U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 ze zm.)